برداشت روناس در دل کویر اردکان؛ از مزارع اردکان تا بازارهای جهانی

روناس (Rubia tinctorum) یکی از گیاهان چندساله و ارزشمند بومی ایران است که از دیرباز به‌عنوان یکی از محصولات اصلی کشاورزی در استان یزد، به‌ویژه در شهرستان اردکان، کشت می‌شده است. این گیاه در گذشته بخش مهمی از الگوی کشت منطقه را تشکیل می‌داد، اما در سال‌های اخیر سطح زیرکشت آن به‌طور قابل توجهی کاهش یافته است.

با وجود سازگاری بالای روناس با شرایط اقلیمی خشک و خاک‌های شور، یکی از دلایل اصلی کاهش سطح زیرکشت آن، کمبود منابع آب در منطقه است. این گیاه هرچند نیاز آبی بالایی ندارد، اما تأمین همین مقدار اندک نیز در سال‌های اخیر با چالش مواجه شده است. بر اساس بررسی‌های محلی، نیاز آبی روناس حدود هر ۲۴ روز یک‌بار آبیاری است.

از ویژگی‌های مهم روناس می‌توان به تحمل بالای آن نسبت به شوری آب و خاک اشاره کرد. این گیاه قادر است در شرایطی که بسیاری از محصولات دیگر امکان رشد ندارند، به خوبی رشد کند. در مناطق شور شهرستان اردکان، روناس پتانسیل بالایی برای احیای اراضی شور و کم‌بازده دارد. جالب آنکه افزایش شوری آب در محدوده‌ای مشخص، سبب افزایش میزان ماده خشک (بیوماس) گیاه می‌شود. در اردکان معمولا این محصول به صورت تلفیقی در کنار درختان پسته مورد کشت و کار قرار می­گیرد. در ریشه گیاه روناس ماده رنگینی به نام آلیزارین وجود دارد که با استخراج آن از ریشه تولید رنگ طبیعی انجام می‌شود و از قدیم مورد توجه صاحبان صنعت نساجی و فرش دستباف کشور بوده است.

برداشت روناس معمولاً در فصل پاییز انجام می‌شود. کشاورزان منطقه اردکان به‌صورت سنتی ریشه‌های گیاه را از خاک خارج کرده و پس از شست‌وشو، در هوای آزاد خشک می‌کنند. فرآیند خشک‌کردن ریشه‌ها به روش سنتی انجام می‌شود و ممکن است ۴۵ تا ۵۰ روز به طول بینجامد. در حال حاضر در ایران خشک‌کردن مکانیزه ریشه روناس متداول نیست.
پس از خشک‌شدن، ریشه‌ها الک و سرند می‌شوند تا ناخالصی‌ها و خاک از آن جدا گردد. سپس برای فرآوری نهایی وارد کارگاه‌هایی می‌شوند که در اصطلاح محلی به آن‌ها "مازاری" گفته می‌شود. در این مراکز، ریشه‌های خشک با سنگ آسیاب پودر شده و محصول نهایی یعنی پودر ریشه روناس به دست می‌آید. در طی این فرآیند، میزان ضایعات بسیار کم است؛ به‌گونه‌ای که از هر یک کیلوگرم ریشه خشک، حدود ۸۵۰ تا ۹۰۰ گرم پودر روناس به دست می‌آید.

پودر روناس به‌دلیل دارا بودن رنگ‌دانه‌های طبیعی قرمز، از دیرباز در صنایع رنگرزی، آرایشی و بهداشتی مورد استفاده قرار گرفته است. در گذشته در ایران از روناس برای رنگ‌کردن قالی‌های دست‌بافت استفاده می‌شد و هنوز هم در برخی مناطق این کاربرد سنتی پابرجاست. بیشترین سطح زیرکشت گیاه روناس در شهرستان‌های اردکان و بافق است و عمده این محصول گیاهی و درمانی تولید شده در استان به کشورهای ایتالیا، ترکیه، ژاپن و دبی صادر می‌شود که از پودر روناس در تولید رنگ‌های طبیعی، مواد آرایشی و محصولات بهداشتی استفاده می‌کنند. با توجه به بازار مناسب جهانی، در سال‌های اخیر روند صادرات روناس از ایران رو به افزایش بوده است.

بر اساس گزارش‌های موجود، در حال حاضر هر کیلوگرم پودر ریشه روناس حدود ۲۰۰ هزار تومان در بازار داخلی به فروش می‌رسد.

با توجه به پتانسیل بالای گیاه روناس برای رشد در خاک‌های شور، بازار صادراتی مطلوب و ارزش افزوده بالای آن، توجه مجدد به توسعه کشت و فرآوری این گیاه در استان یزد، به‌ویژه در شهرستان اردکان، می‌تواند گامی مؤثر در جهت احیای کشاورزی بومی، اشتغال‌زایی محلی و توسعه پایدار منطقه باشد.